Waarom een dergelijke kort-door-de-bocht redenering?

 

Enkele jaren geleden (september 2010) verscheen er in de pers een artikel van Duitse wetenschappers die een voorstel deden om het uitsterven van zeldzame familienamen tegen te gaan. Er bestaat namelijk een fenomeen dat ertoe leidt dat het aantal familienamen in een maatschappij stelselmatig afneemt. Het feit dat de in Duitsland meest voorkomende namen, zoals Müller of Schmidt, nog aan belang zouden toenemen, zagen de wetenschappers als een verarming. Zij stellen daarom voor om niet steeds de naam van de vader aan de kinderen te geven, maar om de minst voorkomende naam te hanteren. Op die manier  zou de variatie in de familienamen bevorderd worden.

 

Het verlaten van het huidig systeem, waarbij een kind automatisch de familienaam van de vader krijgt, roept een aantal genealogische vragen op. Zie hierover de discussie van begin 2014 over de wijzigingen in de wetgeving in België. Los daarvan vonden wij het toch de moeite waard om over het verdwijnen van familienamen enig opzoekwerk te doen, en we waren verbaasd hoeveel er over het onderwerp al gepubliceerd is, en hoeveel wiskundigen en statistici zich al over het probleem gebogen hebben…

 

Wat blijkt?

 

In ons systeem van naamgeving bestaat er inderdaad een tendens dat zeldzame namen uitsterven, en dat veel voorkomende namen meer en meer verspreid geraken. In landen, waar al langer dan bij ons de kinderen automatisch de familienaam van de vader krijgen is het fenomeen al veel verder verspreid; In Korea bijvoorbeeld draagt 45 % van de bevolking één van de drie namen Kim, Lee en Park; en in China is de top-drie (Lee, Wang en Chang) goed voor méér dan een vijfde van alle Chinezen.

 

 

Even redeneren:

 

Een mannelijke nakomeling kan 0,1,2,3… kinderen krijgen. Die kans is een statistisch gegeven. In onze westerse wereld bestaat vandaag evenwel de tendens dat,  althans bij het autochtone gedeelte van de bevolking, het aantal nakomelingen beperkt wordt tot 2 of  3 kinderen. Bij 2 kinderen is er 25 % kans dat het om twee jongens gaat, 50 % kans dat het één jongen en één meisje is, en 25 % kans dat het om twee meisjes gaat. Als er van een bepaalde familienaam nog slechts één lid overblijft, dan is er dus – in de veronderstelling dat het gezin 2 kinderen krijgt - 25 % kans dat de naam voorgoed verdwijnt!. We spreken dus van “kans”, dat wil zeggen dat voorspellen hoe het gaat evolueren een statistische redenering veronderstelt. Voer voor statistici dus.  En een dergelijk model werd al in de 19^de eeuw ontwikkeld en staat bekend als het Galton-Watson-proces. Het model is bedoeld voor wiskundigen en statistici, dus niet direct kristalhelder voor “de anderen”. Toch is het interessant na te gaan hoe het probleem werd bestudeerd.

 

Zoals velen binnen de aristocratische Engelse kringen vroeg Sir Francis Galton  (een notoir wiskundige en statisticus, én familie van Charles Darwin) zich af hoe het kwam dat zoveel namen uit het verleden uitgestorven waren. Ik kan me voorstellen dat een dergelijk fenomeen de aristocraten bezig hield in de Victoriaanse tijd. Het wiskundig antwoord op deze vraag werd gegeven door zijn vriend Rev. H.W. Watson. Samen publiceerden zij een artikel met de naam “On the Probability of the Extinction of Families”.  Wie het artikel uit 1874 wil lezen kan de link volgen.

 

Dat hij het probleem belangrijk vond blijkt uit zijn inleiding: “… to a complete solution of this very important problem”

 

Via allerlei ingewikkelde formules berekent Watson de kans dat familienamen verdwijnen. Zoals gezegd, de wiskunde is voor de liefhebbers, maar vooral hun conclusies zijn voor ons van belang:

 

-          Alle familienamen hebben de tendens tot verdwijnen (wat niet wil zeggen dat alle familienamen daadwerkelijk zullen verdwijnen!)

-          Als men met een bepaald aantal namen start, verdwijnt het grootste gedeelte van die namen in de eerste generatie(s), het aantal namen dat verdwijnt per generatie daalt snel.

-          Zelfs bij een stijgende bevolking zullen er op den duur slechts een zeer beperkt aantal namen overblijven.

 

Uiteraard blijven er nog familienamen over! Populair gezegd: iedereen heeft een familienaam, maar het aantal verschillende familienamen zou verminderen. Dat dit fenomeen in China en vooral Korea al veel verder gevorderd is zou, geheel in overeenstemming met het Galton-Watson-proces, toe te schrijven zijn aan het veel langere bestaan van familienamen in die landen. Ik zeg “zou”, want sommigen hebben daarover zo hun twijfels, en zoeken het in andere fenomenen.

 

Wat er ook van zij, het verschijnsel van uitstervende achternamen is al lang gekend en statistisch beschreven. Overigens, gewoon vanuit het gezond verstand kan men het verminderen van familienamen verklaren: wanneer de laatste naamdrager geen mannelijke nakomeling heeft, verdwijnt de naam. Anderzijds komen er geen namen bij, tenminste als men géén rekening houdt met het wijzigen van namen (wat eerder uitzonderlijk is), en met import van vreemde namen (zie verder).

 

Er zijn dingen die het verminderen van het aantal namen zouden kunnen tegenwerken. Zo kan een echtpaar in Nederland al sinds 1998 bijvoorbeeld het kind de naam van de moeder geven. Uit de praktijk blijkt evenwel dat dit weinig voorkomt.

 

Ook in Duitsland bestaat de mogelijkheid voor de ouders om een keuze te maken voor de familienaam van hun kind. Of die keuzemogelijkheid effectief gebruikt wordt is me niet duidelijk, evenmin of het de daling van het aantal achternamen tegengaat, getuige hiervoor de oproep van de twee Duitse wetenschappers….

 

In andere landen bestaan nog andere regelingen: in Ijsland heeft men geen familienaam, maar een patroniem (zoon/dochter van de-voornaam van de – vader).

 

Tenslotte valt ook te verwachten dat door de toenemende migratie het aantal “allochtone” familienamen zal stijgen.

 

Om even terug te komen op hetgeen ik in mijn inleiding schreef over mijn vader. Hij was dan wel enige zoon, maar hijzelf kreeg 5 zonen, en het aantal kleinzonen is nog groter: Galton-Watson-proces of niet, voorlopig zit het dus nog wel snor met het voortbestaan van onze familietak!

 

Overigens: misschien maakte Galton zich nodeloos zorgen, want volgens de website http://www.britishsurnames.co.uk/ waren er in 1881 281 mensen in Groot-Brittannië met de naam Galton, en vandaag zijn dat er exact 282....